ندانم گرایی یا آگنوستیک چیست؟ - فارس کلوب

به گزارش فارس کلوب، ندانم گرایی یا آگنوستیک (agnostic) از جمله باورهای فکری شناخته شده ای است که همانند بسیاری از باورهای دیگر عده ای از مردم به پیروی از آن می پردازند.

فارس کلوب | سرویس مذهبی - ندانم گرایی یا آگنوستیک که با نام لا ادری نیز شناخته می گردد، نوعی شک و شبهه را در دل خود نهفته دارد و از قطعیتی که برخی دیگر از مکاتب فکری از آن برخوردارند، تهی است. معمولا ندانم گرایی یا آگنوستیک را به اصول اعتقادی و مفاهیم دینی ربط می دهند. در حالی که می توان این باور را به بسیاری از مسائل دیگر نظیر نظریات اثبات نشده علمی یا غیر علمی نیز تعمیم داد. با این حال نمی توان این موضوع را کتمان کرد که در طول زمان بحث ندانم گرایی به طور عمده در رابطه با مفاهیم اعتقادی مطرح شده و با بحث های دینی گره خورده است.

بسیاری از باورمندان به خط فکری ندانم گرایی یا آگنوستیک، مفاهیم موجود در سخن رانی برتراند راسل که در سال 1927 میلادی ایراد شد را به عنوان بیانه ای برای این تفکر تلقی می کنند. مفاهیم موجود در این سخن رانی اندکی بعد توسط برتراند راسل در قالب کتابی گردآوری شد. در این کتاب راسل به تشریح نظریات خود پیرامون آموزه های مسیحی می پردازد و پیش از هر چیز به اختصار در مورد تعدادی برهان که به وجود خدا اختصاص یافته اند بحث می کند.

حدود بیست و شش سال بعد برتراند راسل مقاله ای دیگر تحت عنوان ندانم گرا بودن چیست؟ تالیف کرد و در آن به تشریح ابعاد دیگری از باورهای خود در زمینه این خط فکری پرداخت. در این مقاله راسل باورها و اعتقادات کلیشه ای موجود در مورد پدیده های شناخته شده و رایج را به چالش می کشد و باور بی چون و چرای آن چه که از سوی عده ای به عنوان حقیقت مطرح شده است را غیر ممکن می داند. با این توضیحات بد نیست به شکل دقیق تری به مکتب فکری ندانم گرایی بپردازیم و با ابعاد گوناگون این خط فکری آشنایی بیشتری بیابیم.

ندانم گرایی یا آگنوستیک چیست؟

چنان چه در ادامه این مطلب خواهیم دید، آگنوستیک ها در پاره ای اوقات با باورمندان به مکتب آتئیسم اشتباه گرفته می شوند. در حالی که این امر نشان از ساده انگاری و عدم شناخت این دو خط فکری متفاوت دارد. مفاهیم موجود در باور آتئیسم معمولا از جنس اعتقاد هستند. اعتقاد به عدم وجود خدا و سایر نکاتی که به این موضوع مربوط می گردد. اما در ندانم گرایی اصول اعتقادی رنگ می بازد.

به عبارتی در بحث ندانم گرایی تنها ادعاهای مربوط به وجود یا عدم وجود دانش لازم برای اثبات یا عدم اثبات خالق است که از اهمیت برخوردار است و مطرح می گردد. به این معنی که در مکتب فکری ندانم گرایی بر این نکته تاکید می گردد که یک انسان با توجه به دانش محدودی که در شرایط فعلی از وجود آن بهره می برد نمی تواند با اطمینان کامل ادعا کند که خدا وجود دارد یا ندارد.

بر این اساس پیروان خط فکری ندانم گرایی یا آگنوستیک اگرچه در برخی موارد با خداناباوران و خداباوران اختلاف نظر دارند اما در موارد دیگری هم نظراتشان با پیروان هر دو خط فکری یاد شده در یک سمت و سو قرار می گیرد.

در مجموع می توان ندانم گرایی یا آگنوستیک را یک دیدگاه فلسفی قلمداد کرد که آگاهی یافتن قطعی از درستی یا نادرستی برخی ادعاهای مرسوم در میان مردم را با توجه به میزان دانش آنها ناممکن می شمارد.

برخلاف گمان عده ای، این ادعاها تنها باورهای مذهبی را شامل نمی گردد و ادعاهای مربوط به امور ماورالطبیعه را نیز در بر می گیرد. به طور کل می توان گفت که باورمندان به این مکتب فکری بیشتر حقایق و رویدادهای پیرامون خود را بر اساس آن چه که تا به امروز علم توانسته است وجود آنها را به طور کامل به اثبات برساند سنجیده و بررسی می کنند.

به این ترتیب پیروان خط فکری ندانم گرایی یا آگنوستیک در میان آن دسته از گرایش های فلسفی قرار می گیرند که در عین معترف بودن به جنبه های عینی و واقعی جهان، شناخت قسمتی از آن یا کل جهان را با توجه به ابزارهایی که در دسترس است، ناممکن می داند.

پیشینه ندانم گرایی یا آگنوستیک

مفاهیم مربوط به ندانم گرایی یا اشراف نداشتن بر یک موضوع خاص، به خصوص مفاهیم مذهبی و فراطبیعی، برای نخستین بار از سوی زیست شناس شناخته شده انگلیسی توماس هنری هاکسلی بود که مطرح شد. مفاهیم مطرح شده توسط هاکسلی کل موضوعات فراطبیعی را در بر می گرفت. در واقع او معتقد بود که این دسته از موضوعات ماورالطبیعه چندان قابل شناخته شدن نیستند.

پس از مطرح شدن ایده ندانم گرایی توسط هاکسلی مفاهیم مربوط به آن توسط اندیشمندان مختلف بسط یافت و جنبه های گسترده تری را در بر گرفت. به عنوان مثال ادیبان و نظریه پردازانی که به ایده های مارکسیستی باور داشتند، توانستند مفاهیم مربوط به خط فکری ندانم گرایی یا آگنوستیک را از لحاظ جنبه ها مادی نیز گسترش دهند و آثار مختلفی را در این زمینه خلق کنند.

حتی پس از مطرح شدن ایده ندانم گرایی توسط هاکسلی بسیاری از کسانی که دل بسته این ایده شده بودند به گذشته های دور و دراز نقب زدند و طیف گسترده ای از گفته های نقل شده توسط اندیشمندان قدیمی را از فیلتر ایده های مربوط به ندانم گرایی یا آگنوستیک عبور دادند.

به عنوان مثال می توان به جمله معروف سقراط یعنی دانم که ندانم اشاره کرد. بسیاری از باورمندان به خط فکری ندانم گرایی این جمله معروف فیلسوف یونانی را از منظر اعتراف او به نامعلوم بودن حقیقت نهایی تفسیر کرده اند. آنها معتقدند که از نظر سقراط انسان هرگز نمی تواند از جزییات مربوط به جهان خارج یقین حاصل کند. در صورتی که در شرایط کاملا مشابه او می تواند از حالات و احوالات درونی خود شناخت و معرفتی در حد یقین حاصل کند. با توجه به این گفته سقراط ندانم گرایان معتقدند که می توان نسبت به ندانستن و یقین نداشتن از حقایق جهان معترف بود و در عین آگاهی داشتن از حالات درونی خود از روبرو شدن با تناقض های موجود در این زمینه گریخت.

اندیشمندان مرتبط با ندانم گرایی یا آگنوستیک

به طور کل از دید ندانم گرایان اعتراف به ندانستن پدیده هایی که در مورد آنها قطعیتی وجود ندارد نه تنها یک نقطه ضعف نیست، بلکه نشانه دانایی فرد معترف به این امر خواهد بود. به این دلیل که اگر برای یک پدیده خاص نه دلیل کافی و قانع کننده ای برای اثبات وجود و نه دلیل محکم و تعیین کننده ای برای عدم اثبات وجود آن در دست باشد، پافشاری بی مورد برای اثبات یا عدم اثبات پدیده مورد بررسی کار بی فایده ای خواهد بود. در مجموع باورمندان به خط فکری ندانم گرایی یا آگنوستیک وجود حقیقت نهایی پدیده ها را امری نامعلوم می دانند.

در میان فیلسوفان و اندیشمندان شناخته شده، افراد فراوانی هستند که به شکل مستقیم یا غیر مستقیم می توان آثار آنها را با مفاهیم مربوط به ندانم گرایی یا آگنوستیک مرتبط دانست. از میان این افراد می توان به برتراند راسل، دیوید هیوم و رابرت انگرزول از مغرب زمین و ابوالعلا معری از مشرق زمین اشاره کرد. در این میان حتی عده ای از ندانم گرایان نظریات کانت را نیز تا حدی نزدیک به مفاهیم مرتبط با ندانم گرایی طبقه بندی می کنند.

اشتباهات رایج در مورد ندانم گرایی یا آگنوستیک

از نکات جالب و اشتباهات رایجی که در رابطه با ندانم گرایی یا آگنوستیک وجود دارد آن است که معمولا عده ای این باور را با با ور بی خدایی یا آتئیست بودن یکی می دانند. در حالی که این دو باور فکری ارتباط چندانی به یکدیگر ندارند و حتی ممکن است در حالت کلی و از نظر پاره ای مفاهیم مقابل یکدیگر قرار بگیرند.

افراد آتئیست یا خدا ناباور به طور مطلق اعتقادی به وجود خدا ندارند. حال آن که پیروان مکتب ندانم گرایی یا آگنوستیک به جای ادعای قطعی در مورد این موضوع بحث عدم وجود دلیل و دانش کافی در این زمینه را مطرح می کنند و از اظهار نظر قطعی در این مورد می پرهیزند.

به این ترتیب اگر از یک فرد پیرو خط فکری ندانم گرایی یا آگنوستیک این سوال پرسیده گردد که آیا خدا وجود دار یا خیر، معمولا پاسخ او تنها گفتن کلمه نمی دانم خواهد بود. در واقع پیروان این مکتب فکری همواره به ادعاهای دو گروه خداباوران و خداناباوران واکنش یکسانی نشان می دهند. شاید به همین دلیل است که اغلب از سوی افراد متعصب این دو گروه به پیروی از خط فکری گروه دیگر متهم می شوند.

در این میان گاه ممکن است پیروان مکتب فکری ندانم گرایی با باورمندان به مکتب فکری دادارباوری نیز اشتباه گرفته شوند. دادارباوران یا دیسم ها خدا را به عنوان آفریننده جهان هستی قبول دارند. با این حال بر این باور هستند که خدا تنها جهان هستی را خلق کرده است و در ساز و کار و عملکرد آن هیچ دخالتی ندارد. با این حال آگنوستیک ها در رابطه با این موضوع نیز اظهار بی اطلاعی می کنند و دلایل موجود برای پذیرش این ادعا و ادعاهای مشابه را کافی نمی دانند.

انواع و اقسام ندانم گرایی یا آگنوستیک

همان گونه که به آن اشاره شد تفکر ندانم گرایی گاه می تواند با برخی نظریات خداباوری یا خداناباوری هم پوشانی داشته باشد. بر همین اساس برخی از کسانی که در گروه خداباوران یا خداناباوران دسته بندی می شوند، با توجه به شدت و ضعف اعتقاداتشان می توانند به سمت ندانم گرایی و باور آگنوستیک ها متمایل شوند. موضوعی که موجب شده است تا تفکر ندانم گرایی انواع و اقسام گوناگونی را در بر بگیرد. در این جا به چند مورد از اصلی ترین انواع ندانم گرایی اشاره می کنیم.

1) ندانم گرایی قوی

نخستین قسم از تفکر ندانم گرایی را می توان ندانم گرایی قوی نام گذاری کرد. در این قسم از تفکر آگنوستیک پرسش های مربوط به وجود یا عدم وجود خدا یا هر پدیده فرا طبیعی دیگری به عنوان یک موضوع غیر قابل شناخت ارزیابی می گردد. چرا که از نظر باورمندان به این قسم از تفکر آگنوستیک هیچ گونه دلیل منطقی و معتبری برای شناخت آن وجود ندارد. بنابراین افراد پیرو خط فکری ندانم گرایی قوی معتقدند که نمی توان وجود یا عدم وجود پدیده های فراطبیعی را اثبات کرد.

2) ندانم گرایی ضعیف

در سوی مقابل این قسم، گونه دیگری از ندانم گرایی وجود دارد که تحت عنوان ندانم گرایی ضعیف شناخته می گردد. باورمندان به این قسم از ندانم گرایی معتقدند که وجود یا عدم وجود پدیده های فرا طبیعی در حال حاضر به طور قطعی تعیین نیست. اما این پدیده ها لزوما تا ابد به صورت ناشناخته باقی نمی مانند و ممکن است به زودی دلایل یا شواهدی برای کشف آنها به دست بیاید.

3) ندانم گرایی عملگرا

در کنار دو نوع مختلفی که به آنها اشاره شد، نوع دیگری از تفکر ندانم گرایی نیز وجود دارد که تحت عنوان ندانم گرایی عملگرا شناخته می گردد. در این قسم از ندانم گرایی وجود یا عدم وجود پدیده های فراطبیعی به طور عام و وجود یا عدم وجود خالق به طور خاص کمتر به لحاظ نظری مورد بحث قرار گرفته و این موضوع بیشتر از نظر جنبه های عملی مورد بحث و تفکر قرار می گیرد. در این نوع خاص از تفکر ندانم گرایی، باورمندان ضمن اعتراف به عدم در دست بودن دلایل کافی برای اثبات وجود یا عدم وجود یک پدیده فرا طبیعی، این بحث را مطرح می کنند که پدیده های مذکور نقش چندانی در زندگی انسان ها ندارند. پس بهتر است انسان ها نیز بیش از حد تعیینی به این پدیده ها نپردازند.

اگر بحث ندانم گرایی تنها به اعتقاد در مورد وجود یا عدم وجود خالق محدود گردد، می توان دو گونه دیگر تحت عناوین خداناباوری ندانم گرایانه و خداباوری ندانم گرایانه را نیز به دسته بندی موجود در این بحث اضافه نمود. آن دسته از افرادی که به خداناباوری ندانم گرایانه معتقد هستند، خود باوری به وجود خالق ندارند. اما در عین حال این باور را به عنوان یک اصل در نظر نمی گیرند و آن را کاملا شخصی تلقی می کنند. در واقع آنها ادعا ندارند که به طور قطع خالقی برای آفریدن جهان وجود نداشته است.

در خداباوری ندانم گرایانه همین موضوع به شکل عکس مورد بحث قرار می گیرد. به این معنی که افراد معتقد به این طرز تفکر وجود خدا را باور دارند اما در عین حال معتقدند که شناخت دقیق خالق با توجه به شرایط موجود و توانایی های انسان امکان پذیر نیست.

به هر حال در این مطلب توانستیم به شکل نسبتا مختصر با ندانم گرایی و آگنوستیک آشنا شویم و برخی از تعاریف و اقسام مربوط به آن را مورد بررسی قرار دهیم. به طور حتم پرداختن به تمام جنبه های این موضوع و واکاوی کامل فلسفه مربوط به آن به مجالی بیش از این مطلب نیاز خواهد داشت.